تراز تجاری ۱۱ ساله زیر ذره‌بین

یکی از مهمترین متغیرهایی که در هر اقتصادی می‌تواند تاثیرگذار باشد تجارت است. تجارت که به مفهوم صادرات و واردات در دانشنامه اقتصادی گنجانده شده بر تمامی ارکان یک اقتصاد اثرگذار است. برای مثال زمانی که یک کشور میزان صادرات خود را نسبت به واردات افزایش می‌دهد می‌تواند ارز آوری بیشتری به کشور داشته باشد و پول ملی خود را ارزشمندتر کند.
در نتیجه تجارت می‌تواند پلی به دنیای خارج برای ارتقای کشور تلقی شود. پلی که می‌تواند به دنبال خود رفاه اجتماعی را افزایش دهد و باعث افزایش کیفیت و رقابت‌پذیری محصولات در کشور شود.
مفاهیم متنوعی در تجارت بین‌الملل وجود دارد که یکی از مهمترین آن‌ها «تراز تجاری» است. «تراز تجاری» به معنای اختلاف ارزش صادرات و ارزش واردات در یک کشور است. برای مثال اگر یک کشور ۱۰ دلار صادرات داشته باشد و ۸ دلار واردات کند در نتیجه این معامله، تراز تجاری این کشور اختلاف میان صادرات و واردات یعنی ۲ دلار خواهد بود.
به بیان ساده‌تر در خالص پولی که به این کشور وارد شده است ۲ دلار است. پس از این متغیر مهم می‌توان به میزان ارز آوری در کشور نیز دسترسی پیدا کرد.
حال اگر این تراز منفی باشد یک معنای مهم را در پی دارد آن هم این است که خروج ارز از کشور در حال رخ دادن است.
‌‌در ادامه بررسی این مفهوم در ایران و ارزیابی آمارهای آن می‌پردازیم.
مفهوم تراز تجاری در ایران
همانطور که پیش‌تر نیز به آن اشاره شد تراز تجاری به معنای اختلاف ارزش کل واردات و صادرات یک کشور است. در ایران، سازمان گمرک جمهوری اسلامی ایران متولی انتشار رسمی این آمارها است. گمرک ایران آمارهای خود را از تجارت خارجی کشور بدون احتساب صادرات نفتی اعلام می‌کند.
در نتیجه تراز تجاری که با توجه به آمارهای این مرکز بدست می‌آید «تراز تجاری بدون نفت» کشور است. به بیان ساده‌تر میزان ارز آوری و خروج ارزی که در این محاسبات به دست می‌آید بر پایه تجارت کالاهای غیرنفتی است و نفت جایی در این آمارها ندارد.
البته باید عنوان کرد که گمرک ایران در تازه‌ترین آمارهای خود، میزان صادرات نفت را صرفا برای سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ اعلام کرده است که برای بررسی روند تراز تجاری در کشور کافی نیست.
لذا در این گزارش به بررسی روند تراز تجاری کالاهای غیرنفتی کشور در ۱۱ سال گذشته خواهیم پرداخت و میزان ارز آوری یا خروج ارز از کشور را با توجه به تجارت غیرنفتی بررسی خواهیم کرد.
خروج ۱۵ میلیارد دلار ارز در سال ۱۴۰۲
بررسی تراز تجاری غیرنفتی ایران از سال ۹۲ تا سال ۱۴۰۲ نشان می‌دهد طی این ۱۱ سال، میزان تراز تجاری تنها در دو سال ۹۵ و ۹۷ مثبت بوده است. بر اساس این آمارها بدترین دوران تجارت غیرنفتی کشور در سال ۹۲ بوده است. در این سال میزان صادرات کشور ۳۱ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار و میزان واردات در حدود ۵۰ میلیارد دلار بوده است. در نتیجه چیزی در حدود ۱۸ میلیارد دلار خروج ارز در نتیجه تجارت در این سال به وقوع پیوسته است.
در ادامه دومین سالی که بدترین عملکرد تراز تجاری را داشته سال ۹۳ بوده است. باید عنوان کرد که در این سال حدود ۱۷ میلیارد دلار خروج ارز از کشور اتفاق افتاده است. به بیان دیگر در این سال میزان صادرات کشور ۳۶ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار و میزان واردات معادل ۵۳ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار بوده است.
در ادامه در سال ۹۴ به مرور وضعیت تجارت به نفع صادرات تغییر کرده اما با کاهش واردات این اتفاق افتاده است؛ نه افزایش صادرات. به بیان دیگر در این سال میزان صادرات به ۳۵ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار کاهش یافته اما میزان واردات کاهش بیشتری را تجربه کرده و به سطح ۴۱ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار رسیده است. در نتیجه تراز تجاری کشور بهبود یافته و در حدود منفی ۶ میلیارد دلار ایستاده است.
در سال ۹۵ ، امضای توافق برجام به وقوع پیوست و با امضای این قرارداد میزان صادرات و واردات کشور افزایش یافت به طوریکه میزان بهبود صادرات بیشتر از افزایش واردات بود. به همین دلیل میزان تراز تجاری کشور برای اولین بار در طی این ۱۱ سال مثبت شد و به سطح ۴۰۰ میلیون دلار رسید. به عبارتی در این سال ۴۰۰ میلیون دلار ارز آوری در نتیجه تجارت کالاهای غیرنفتی در کشور اتفاق افتاد.
در سال ۹۶ به دلیل افزایش صادرات نفت میزان ارز آوری نفتی بیشتر شد و باعث واردات کالاهای غیرنفتی شد. درحالیکه وقتی میزان صادرات کالاهای غیرنفتی را در این سال بررسی می‌کنیم افزایش اندکی می‌بینیم. به همین دلیل می‌توان گفت علت افزایش شدید واردات در این سال که در نتیجه درآمدهای نفتی حاصل شده بود؛ تراز تجاری کالاهای غیرنفتی کشور منفی شد و به سطح منفی ۷.۵ میلیارد دلار رسید.
سال ۹۷ اما همزمان با خروج آمریکا از برجام بود. در این سال میزان واردات کشور کاهش یافت و باعث شد تراز تجاری کالاهای غیرنفتی برای دومین بار به سطح مثبت برسد. آمارها و محاسبات نشان می‌دهد در این سال میزان ارز آوری کشور از محل تجارت غیرنفتی به ۱ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار افزایش یافت.
سال‌های ۹۸ و ۹۹ همراه با کاهش واردات و صادرات بود به طوریکه میزان کاهش در صادرات کالاهای غیرنفتی چشمگیرتر بود. به همین دلیل تراز تجاری کشور در این دو سال منفی و منفی‌تر شد به طوریکه تراز تجاری در سال ۹۹ به منفی ۴ میلیارد دلار رسید. باید خاطر نشان کرد که در این سال پاندمی کرونا به وقوع پیوست اثر منفی تجارت تنها به ایران وارد نشد بلکه تمامی کشورهای جهان را درگیر کرد.
از سال ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ میزان واردات و صادرات اوج گرفت اما شتاب واردات بیشتر از صادرات بود به طوریکه در سال ۱۴۰۲ با افزایش درآمدهای نفتی نسبت به سال‌های گذشته، میزان واردات کشور به سطح ۶۴ میلیارد دلار رسید. از سوی دیگر در این سال میزان صادرات کالاهای غیرنفتی نسبت به سال ۱۴۰۱ کاهشی ۸.۶ درصدی را تجربه کرد و به ۴۹ میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلار رسید.
به همین دلیل در ۱۱ سال اخیر سومین جایگاه تراز تجاری منفی در ۱۴۰۲ رخ داد. در این سال تراز تجاری کالاهای غیرنفتی کشور به حدود ۱۵ میلیارد دلار رسید. یعنی در این سال ۱۵ میلیارد دلار ارز در نتیجه تجارت غیرنفتی از کشور خارج شد.
به گزارش اکوایران، با این حال نمی‌توان گفت وضعیت تجارت کشور بدتر شده است چرا که به دلیل افزایش صادرات نفت، میزان واردات کشور و حجم تجارت افزایش یافته است. لذا می‌توان گفت با وجود کاهش تراز تجاری غیرنفتی کشور، میزان تجارت کشور بهبود یافته است. تنها نقطه منفی تجارت در این سال کاهش شدید صادرات کالاهای غیرنفتی بوده که دولت سعی کرده این خلا را با فروش نفت بیشتر پوشش دهد.